Patiëntveiligheid hangt af van de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van digitale systemen en gegevens.

Wanneer zorgverleners geen toegang hebben tot actuele informatie of systemen uitvallen, ontstaan directe risico’s voor de kwaliteit van zorg. Elke storing, fout of lek in die digitale keten kan medische impact hebben.

Daarom is informatiebeveiliging geen IT-aangelegenheid, maar een zorgplicht. Zeker nu cyberdreigingen toenemen, regelgeving strenger wordt en ketens complexer zijn, moet digitale veiligheid structureel onderdeel zijn van het zorgproces.

1. Waarom informatiebeveiliging patiëntveiligheid beïnvloedt

Informatiebeveiliging beïnvloedt direct de veiligheid van patiënten. Zonder toegang tot betrouwbare gegevens en functionerende systemen wordt zorg risicovol. In situaties waarin snelheid en precisie bepalend zijn, is elk verlies aan integriteit, beschikbaarheid of vertrouwelijkheid van informatie een bedreiging. Dit maakt informatiebeveiliging niet alleen een IT-kwestie, maar een primaire voorwaarde voor medische besluitvorming.

In organisaties met weinig digitale volwassenheid blijft dit besef vaak onderbelicht. Bestuurders en managers kijken vooral naar behandelkwaliteit en patiënttevredenheid, maar onderschatten de impact van digitale risico’s op diezelfde doelen. De afhankelijkheid van technologie in de zorg is inmiddels zodanig dat informatiebeveiliging gelijk staat aan patiëntveiligheid. Elke storing of lek beïnvloedt de praktijk van zorgverleners en het vertrouwen van patiënten.

Gevolgen van systeemverstoringen

Beschikbaarheid van systemen wordt vaak pas een thema zodra deze uitvallen. In een digitale zorgomgeving kunnen zelfs korte onderbrekingen leiden tot onwerkbare situaties. De impact hiervan reikt verder dan het onvermogen om gegevens op te halen.

Praktische effecten van verstoringen:

• Vertragingen in behandeling en triage
• Geen toegang tot allergie- of medicatiehistorie
• Verschuiving van zorg naar noodprocedures
• Administratieve fouten door handmatige registratie
• Onvermogen om overdrachten digitaal uit te voeren

Zonder stabiele toegang tot kernsystemen neemt de kans op fouten exponentieel toe. Tegelijkertijd ontbreekt bij veel organisaties een actueel beeld van welke processen echt afhankelijk zijn van digitale systemen.

Onbetrouwbare gegevens leiden tot medische risico’s

Data die niet klopt, is gevaarlijker dan data die ontbreekt. Wanneer systemen actief zijn, maar de onderliggende informatie is gemanipuleerd of onvolledig, ontstaan fouten die moeilijk te detecteren zijn. Dit raakt direct aan de medische integriteit.

Medische beslissingen zijn gebaseerd op een combinatie van symptomen, meetwaarden, historie en medicatiegegevens. Als één van die elementen vervuild of onjuist is, volgt mogelijk een verkeerde interpretatie. De gevolgen hiervan blijven vaak onzichtbaar tot schade ontstaat.

Voorbeelden van risico’s:

• Foutieve dosering bij onjuiste labwaarden
• Gemiste contra-indicaties door incomplete dossiervoering
• Verkeerde diagnose door vermenging van patiëntgegevens
• Onbedoelde herhaalrecepten via verkeerde automatisering
• Medische apparatuur met foutieve instellingen door datacorruptie

De bron van het probleem ligt dan niet bij de arts, maar bij de onderliggende informatieketen. Juist daarom moet informatiebeveiliging worden opgevat als een integraal onderdeel van patiëntenzorg.

Vertrouwensverlies ondermijnt zorgrelaties

Een beveiligingsincident betekent niet alleen schade aan systemen of data. Het tast ook het vertrouwen van patiënten aan. In een sector waar vertrouwelijkheid fundamenteel is, leidt elk vermoeden van onzorgvuldigheid tot onrust. Patiënten die het gevoel hebben dat hun gegevens niet veilig zijn, delen minder, stellen vragen uit of mijden bepaalde vormen van zorg.

Gevolgen van afgenomen vertrouwen:

• Beperkte openheid tijdens intake of consult
• Weigering om mee te werken aan digitale dossiervoering
• Angst voor discriminatie of stigmatisering
• Juridische claims bij datalekken of fouten
• Verlies van geloofwaardigheid richting partners of financiers

Zodra vertrouwen is beschadigd, is herstel langdurig en kostbaar. Proactief investeren in informatiebeveiliging levert dus niet alleen technische bescherming, maar ook maatschappelijk rendement op.

Beheersing vereist inzicht en prioritering

Veel instellingen beschikken over beleid, maar missen een actueel overzicht van de belangrijkste risico’s. Het ontbreken van prioritering leidt tot versnipperde maatregelen zonder strategisch effect. Informatiebeveiliging vereist een aanpak die past bij de reële dreigingen én de impact op zorgprocessen.

Belangrijke keuzes moeten gemaakt worden op basis van:

• Risico-inschatting per afdeling of proces
• Impact op patiëntveiligheid bij uitval of lek
• Beoordeling van technische en menselijke kwetsbaarheden
• Betrouwbaarheid van bestaande controlemechanismen
• Samenhang tussen systemen, processen en leveranciers

Zonder deze aanpak blijft beveiliging ad hoc en gefragmenteerd, wat leidt tot schijnzekerheid.

Verantwoordelijkheid ligt niet alleen bij IT

Hoewel veel beveiligingsmaatregelen technisch van aard zijn, ligt de verantwoordelijkheid voor informatiebeveiliging veel breder. Bestuur, management en procesverantwoordelijken moeten keuzes maken, middelen toewijzen en gedrag beïnvloeden. Beveiliging wordt pas effectief wanneer het wordt gezien als onderdeel van kwaliteitsmanagement en patiëntveiligheid, niet als IT-project.

Vormen van bestuurlijke betrokkenheid:

• Beslissen over risicoacceptatie of investering
• Toezicht houden op implementatie en naleving
• Zorgen voor heldere rolverdeling en governance
• Opnemen van beveiligingsdoelen in strategisch beleid
• Beoordelen van incidenten op organisatieniveau

Zonder deze betrokkenheid ontstaat een kloof tussen beleid en praktijk, waardoor maatregelen hun effect verliezen.

Preventie is effectiever dan herstel

Veel organisaties reageren pas na incidenten. Herstelmaatregelen zijn dan duur, tijdrovend en vaak incompleet. Door vooraf maatregelen te treffen, risico’s te monitoren en processen te verbeteren, wordt schade beperkt of voorkomen. Preventie begint bij inzicht en eindigt bij gedrag.

Effectieve preventieve maatregelen:

• Training van personeel in risicobewustzijn
• Simulaties van incidenten om te oefenen met procedures
• Monitoring van systemen op afwijkend gedrag
• Heldere rapportagelijnen bij dreigingen
• Periodieke toetsing van bestaande maatregelen

Wie informatiebeveiliging beschouwt als een kernonderdeel van veilige zorg, zal niet alleen incidenten voorkomen, maar ook structureel betere zorg leveren.

2. De rol van ICT in veilige zorg

Zorgprocessen zijn afhankelijk geworden van technologie. De kwaliteit en veiligheid van patiëntenzorg zijn direct verbonden met de beschikbaarheid en betrouwbaarheid van digitale systemen. ICT biedt niet alleen ondersteuning bij registraties, maar speelt een actieve rol in diagnose, behandeling en monitoring. Zonder goed functionerende technologie ontstaan gaten in de zorgketen die niet eenvoudig handmatig zijn op te vangen. Daarmee wordt ICT zelf een integraal onderdeel van patiëntveiligheid.

De meeste zorgorganisaties gebruiken tientallen tot honderden applicaties. Niet alleen EPD’s of laboratoriumsystemen, maar ook logistieke, financiële, administratieve en communicatiesystemen. Elk van die onderdelen levert een bijdrage aan het zorgproces. Zodra één systeem faalt, werkt de rest minder efficiënt of zelfs foutgevoelig.

Ondersteuning bij medische beslissingen

ICT helpt zorgverleners door informatie samen te brengen, verbanden te leggen en waarschuwingen te geven bij afwijkingen. Dit ondersteunt het klinisch redeneren, zeker onder tijdsdruk of bij complexe situaties. De betrouwbaarheid van deze ondersteuning is rechtstreeks gekoppeld aan de kwaliteit van de achterliggende systemen.

Informatiesystemen leveren onder meer:

• Alerts bij allergieën, contra-indicaties of doseringsfouten
• Inzicht in labwaarden in relatie tot behandelingen
• Automatische berekeningen van scores of risico’s
• Signalering bij dubbele aanvragen of conflicterende medicatie
• Visuele ondersteuning via grafieken of trends

Als deze functies onvolledig werken of niet correct zijn ingericht, ontstaat een vals gevoel van veiligheid. Een systeem dat geen waarschuwing geeft, betekent niet dat er geen risico is.

Veilig delen van informatie

Goede zorg vereist samenwerking. Patiëntinformatie moet beschikbaar zijn voor alle betrokken zorgverleners, binnen en buiten de eigen organisatie. Dit vraagt om snelle, veilige en toegankelijke communicatiemiddelen. Tegelijk moet ongeautoriseerde toegang worden voorkomen.

Informatie-uitwisseling vraagt om:

• Toegangsrechten op basis van rol en locatie
• Logging van alle inzage en aanpassingen
• Versleutelde communicatiekanalen
• Mogelijkheden voor consentregistratie en toestemmingsbeheer
• Real-time synchronisatie van informatie in multidisciplinaire teams

Zonder goede afstemming over toegang en gebruik ontstaat onduidelijkheid over wie wat mag zien en doen. Dit leidt tot vertraging, onnodige handelingen of risico’s voor privacy.

Problemen bij legacy- en SaaS-systemen

Zorginstellingen maken gebruik van een mix van oude, lokaal geïnstalleerde systemen en moderne cloudoplossingen. Beide hebben hun eigen risico’s. Legacy-systemen zijn vaak niet meer compatibel met moderne beveiligingsmaatregelen. Cloudoplossingen daarentegen vergen expliciete afspraken over eigenaarschap, beschikbaarheid en data-integriteit.

Veelvoorkomende knelpunten:

• Gebrek aan updates of beveiligingspatches bij oudere software
• Beperkte technische ondersteuning of kennis
• Onvolledige logging en monitoringmogelijkheden
• Onduidelijkheid over verantwoordelijkheden bij cloudleveranciers
• Problemen bij interoperabiliteit tussen verschillende platformen

Zonder integraal overzicht op deze technische diversiteit ontstaat versnippering van beveiliging, met onduidelijkheid over wie waarop moet sturen.

Beheersing van afhankelijkheden

ICT in de zorg is niet meer optioneel, maar essentieel. Toch zijn er vaak nog te weinig maatregelen getroffen om deze afhankelijkheid structureel te beheersen. Veel processen kunnen niet meer terugvallen op papieren of alternatieve werkwijzen. Dit maakt het noodzakelijk om afhankelijkheden expliciet te benoemen en te managen.

Belangrijke aandachtspunten:

• Inventarisatie van kritieke systemen en koppelingen
• Impactanalyse bij uitval van componenten of leveranciers
• Vastleggen van back-upprocedures en failovermechanismen
• Periodieke test van herstelprocedures en noodscenario’s
• Integratie van ICT-continuïteit in crisisstructuren

Zonder deze basis is elke verstoring in IT direct een risico voor de zorgkwaliteit.

Rol van technologie in procesoptimalisatie

ICT kan de kans op menselijke fouten verkleinen, mits goed ingericht. Door standaardisering, automatisering en digitalisering van processtappen ontstaat een zorgproces met minder variatie en meer controle. Dat vergt wel een nauwe samenwerking tussen zorgprofessionals, ICT-afdelingen en informatiebeveiliging.

Effecten van goed gebruik van technologie:

• Minder fouten door vaste digitale processtappen
• Hogere consistentie bij overdracht en verslaglegging
• Beter toezicht op tijdigheid van acties of afspraken
• Directe terugkoppeling bij afwijkingen of ontbrekende gegevens
• Vermindering van administratieve last door slimme integraties

Technologie biedt dus niet alleen bescherming, maar versterkt ook het zorgproces als geheel.

3. Digitale risico’s herkennen en beperken

Digitale risico’s zijn geen abstracte IT-zaken, maar concrete bedreigingen voor de continuïteit van zorg. Ze ontstaan niet alleen door technologie, maar ook door menselijk gedrag, processen en externe factoren. Om patiëntveiligheid te waarborgen, is het noodzakelijk dat risico’s vroegtijdig worden gesignaleerd, beoordeeld en structureel aangepakt. Dit vraagt om meer dan alleen incidenten registreren; het vereist een systematische benadering van risicoanalyse en risicobeheersing.

Zorgorganisaties bevinden zich in een dynamisch speelveld met een groeiend aantal digitale dreigingen. Cybercriminelen richten zich steeds vaker op instellingen waar een directe afhankelijkheid van IT kan worden benut om druk uit te oefenen. Hierdoor verschuift informatiebeveiliging van een ondersteunend naar een strategisch thema.

Wat dreigingen betekenen voor patiëntveiligheid

Digitale dreigingen worden pas serieus genomen zodra er schade optreedt. In de praktijk ontstaan incidenten echter zelden onverwachts. Meestal zijn er vooraf signalen die wijzen op kwetsbaarheden, maar deze worden niet altijd herkend of opgevolgd.

Voorbeelden van relevante dreigingen:

• Infiltratie via phishing leidt tot toegang tot medische systemen
• Ransomware versleutelt patiëntgegevens en legt zorgprocessen stil
• Onbeveiligde apparaten worden overgenomen of gemanipuleerd
• Social engineering zorgt voor ongeoorloofde toegang tot data
• Aanvallen op leveranciers veroorzaken ketenverstoringen

Elk van deze scenario’s kan leiden tot fouten in diagnose, behandeling of medicatie, met directe impact op de patiënt.

Van kwetsbaarheid naar risico

Niet elke kwetsbaarheid is direct een risico. Een risico ontstaat pas als er een reële kans is dat een kwetsbaarheid wordt benut en dit leidt tot impact. Daarom is het essentieel om onderscheid te maken tussen technische issues en daadwerkelijke bedreigingen voor zorgprocessen.

Inzicht ontstaat door te kijken naar:

• Waarschijnlijkheid: hoe groot is de kans dat iets gebeurt?
• Impact: wat zijn de gevolgen voor patiëntveiligheid of zorgcontinuïteit?
• Detectie: wordt afwijkend gedrag op tijd opgemerkt?
• Beheersing: welke maatregelen zijn genomen en hoe effectief zijn die?
• Herstelvermogen: hoe snel kunnen processen worden hervat?

Een kwetsbaarheid op een systeem dat geen rol speelt in het primaire proces, heeft een ander gewicht dan eenzelfde kwetsbaarheid op een spoedapplicatie.

Praktijkvoorbeelden van impact

De impact van digitale risico’s blijft vaak onderbelicht tot het misgaat. Pas wanneer incidenten optreden, wordt duidelijk hoe diep systemen verweven zijn met de zorg. Leren van eerdere situaties helpt om scenario’s beter te begrijpen en risico’s te concretiseren.

Veelvoorkomende voorbeelden:

• Digitale uitval tijdens operaties leidt tot afgelaste ingrepen
• Patiëntgegevens die verwisseld zijn na een systeemfout
• Zorgverleners die niet kunnen inloggen bij aanvang dienst
• Gegevensverlies door onvoldoende back-upprocedures
• Vertraging in ketenzorg door niet-functionerende koppelingen

Deze situaties ontstaan niet alleen door aanvallen van buitenaf, maar ook door interne fouten of verwaarloosde processen.

Risicoanalyse als basis voor besluitvorming

Een gestructureerde risicoanalyse helpt om prioriteiten te stellen en middelen effectief in te zetten. Hierbij is het belangrijk dat niet alleen IT betrokken is, maar ook zorgprofessionals, bestuurders en andere procesverantwoordelijken. Zij kunnen de impact op het zorgproces het beste inschatten.

Een goede risicoanalyse:

• Combineert technische kwetsbaarheden met functionele impact
• Maakt onderscheid tussen risico’s voor veiligheid, privacy en continuïteit
• Wordt periodiek herzien op basis van nieuwe inzichten of dreigingen
• Leidt tot concrete acties en maatregelen
• Wordt gedocumenteerd en besproken binnen bestaande overlegstructuren

Zonder actuele risicoanalyse ontbreekt het overzicht en wordt informatiebeveiliging stuurloos.

Van maatregelen naar borging

Het herkennen van risico’s is het begin, maar de effectiviteit zit in de opvolging. Te veel organisaties blijven hangen in het nemen van losse maatregelen zonder structurele borging. Daardoor worden bekende risico’s niet volledig afgedekt of keert het probleem terug bij personeelswisselingen of systeemupdates.

Essentiële aandachtspunten bij borging:

• Toewijzen van verantwoordelijkheden per maatregel
• Vastleggen van procedures in beleid en instructies
• Controleren van werking via periodieke checks of audits
• Opleiden van personeel op basis van specifieke risico’s
• Integreren van risico’s in strategisch en operationeel overleg

Zodra risicobeheersing onderdeel wordt van dagelijkse aansturing, ontstaat structurele verbetering en neemt de afhankelijkheid van incidentgestuurde aanpak af.

4. Informatiebeveiliging organiseren en borgen

Informatiebeveiliging functioneert alleen wanneer het structureel is ingebed in de organisatie. Niet als project of losse taak van een afdeling, maar als vast onderdeel van beleidsvoering, procesinrichting en dagelijks gedrag. Dit vereist een duidelijke structuur, heldere verantwoordelijkheden en aansluiting op normen die passen bij de zorgcontext. Wetgeving zoals NIS2 en normenkaders als ISO 27001 geven richting aan de invulling, maar zijn pas effectief als ze zijn vertaald naar de praktijk van zorgprocessen en patiëntveiligheid.

In zorginstellingen is sprake van een complexe organisatie, met veel afdelingen, systemen en externe partijen. Informatiebeveiliging raakt al deze lagen. Zonder coördinatie ontstaat versnippering, met overlap, gaten of conflicterende maatregelen als gevolg.

Structuur via een ISMS

Een Information Security Management System (ISMS) biedt houvast. Het zorgt ervoor dat beveiliging systematisch wordt ingericht, getoetst en verbeterd. Het is geen softwarepakket, maar een gestructureerde werkwijze die gebaseerd is op risicosturing, verantwoording en continue verbetering. De ISO 27001-norm vormt hiervoor de internationale standaard en wordt in de zorg vaak gecombineerd met NEN 7510.

Een effectief ISMS bevat:

• Een risicogebaseerd beleid dat jaarlijks wordt herzien
• Procedures voor incidentafhandeling, monitoring en evaluatie
• Beheersmaatregelen afgestemd op actuele dreigingen
• Registraties die aantonen wat is gedaan, door wie en wanneer
• Cyclische verbetering op basis van audits en voortgangsrapportages

Zonder ISMS ontstaat vaak een reactieve aanpak die vooral stuurt op incidenten in plaats van preventie en structurele borging.

Rol van de CISO in borging

De Chief Information Security Officer (CISO) is eindverantwoordelijk voor de inrichting en werking van het ISMS. Deze functie moet beschikken over mandaat, zicht op processen én voldoende verbinding met bestuur en lijnmanagement. De CISO vertaalt technische en juridische eisen naar beleid dat uitvoerbaar is in de praktijk en monitort of dat beleid ook wordt nageleefd.

Taken van de CISO zijn onder andere:

• Vaststellen van prioriteiten op basis van risicoanalyses
• Rapporteren aan bestuur over status en afwijkingen
• Coördineren van interne audits en externe toetsingen
• Ondersteunen van afdelingen bij uitvoering van maatregelen
• Bewaken van consistentie in de samenwerking met ICT, compliance en kwaliteitsmanagement

Zonder een herkenbare, toegankelijke en toegeruste CISO blijft informatiebeveiliging versnipperd en onvoldoende verankerd.

Toezicht door IGJ en andere partijen

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) ziet toe op de naleving van wetgeving rond digitale veiligheid. De eisen worden scherper, mede door de implementatie van de Europese NIS2-richtlijn. Deze richtlijn verplicht instellingen met essentiële digitale diensten om hun beveiliging aantoonbaar op orde te hebben, inclusief incidentmelding en risicobeheersing.

IGJ beoordeelt onder meer:

• Of beleid aanwezig, actueel en gedragen is
• Hoe informatiebeveiliging is verbonden met zorgkwaliteit
• Wat de voortgang is van bekende knelpunten
• Of incidenten correct zijn afgehandeld en gemeld
• Hoe toezicht binnen de organisatie zelf is ingericht

Zorginstellingen worden geacht actief te sturen op naleving, niet alleen op papier maar in de praktijk. IGJ verwacht dat instellingen kunnen uitleggen waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt en hoe deze aansluiten op de risico’s binnen hun context.

Leveranciersafspraken en ketenverantwoordelijkheid

Zorginstellingen zijn steeds vaker afhankelijk van leveranciers voor ICT-diensten, cloudopslag of zorgapplicaties. Daarmee verplaatst een deel van het risico naar buiten de organisatie, terwijl de verantwoordelijkheid blijft liggen bij de instelling zelf. Informatiebeveiliging moet daarom ook contractueel en operationeel worden geborgd in de keten.

Aandachtspunten bij leveranciersrelaties:

• Heldere eisen in verwerkersovereenkomsten en SLA’s
• Toetsing van beveiligingsmaatregelen en certificeringen
• Beperking van toegang en controle over externe accounts
• Afstemming van monitoring en incidentrespons
• Herziening van afspraken bij wijzigingen of incidenten

Naleving van afspraken kan niet op vertrouwen alleen. Borging vraagt om toezicht, documentatie en dialoog. Ketensamenwerking betekent ook gezamenlijke verantwoordelijkheid voor beveiliging en zorgcontinuïteit.

Samengevat:

Zonder stabiele, goed georganiseerde digitale infrastructuur komt patiëntveiligheid onder druk te staan.

Informatiebeveiliging is geen technische randvoorwaarde, maar een integraal onderdeel van kwalitatieve en betrouwbare zorg. Effectieve beheersing begint bij inzicht in afhankelijkheden, gedeelde verantwoordelijkheden en structurele borging binnen de organisatie en haar keten.

1. Informatiebeveiliging is directe zorgverantwoordelijkheid
Patiëntveiligheid en digitale betrouwbaarheid zijn onlosmakelijk verbonden. Elke storing, manipulatie of uitval van systemen kan medische gevolgen hebben.

2. De grootste risico’s ontstaan door organisatorische zwakte
Niet techniek, maar gebrekkige structuur, onduidelijke rollen en beperkte opvolging maken instellingen kwetsbaar. Zonder heldere processen en sturing blijven risico’s liggen.

3. ICT is niet ondersteunend maar bepalend voor veilige zorg
Van triage tot medicatiebewaking: zorgprofessionals zijn afhankelijk van digitale systemen. Daarom vereist elk zorgproces ook een technische en informatiebeveiligingsmatige borging.

4. Preventie werkt alleen als risico’s gekend en gedeeld zijn
Risicoanalyse heeft pas waarde als de resultaten breed worden gedragen. Medewerkers, management en leveranciers moeten allemaal weten waar de echte kwetsbaarheden zitten.

5. Normen als ISO 27001 en NEN 7510 bieden structuur, geen garantie
Certificering zonder intern eigenaarschap en opvolging heeft weinig betekenis. De norm is een startpunt, geen bewijs van veiligheid.

6. De CISO moet strategisch gepositioneerd zijn
Zonder invloed op beleid en toezicht blijft informatiebeveiliging versnipperd. De CISO verbindt zorgkwaliteit, risicomanagement en compliance tot een werkend geheel.

7. Ketenverantwoordelijkheid vereist actieve regie
Beveiligingsincidenten ontstaan vaak buiten de muren van de eigen instelling. Alleen met duidelijke afspraken en zicht op leveranciers ontstaat echte grip.